W średniowieczu i okresie nowożytnym Opatów leżący przy przeprawie na rzeką Opatówka, na skrzyżowaniu szlaków handlowych prowadzących z Rusi do wielkopolski i Pomorza oraz z Mazowsza przez Radom, Iłżę do Sandomierza i dalej na Węgry przeżywał zarówno szybki rozwój jak i upadki.

W czasie ożywienia gospodarczego powstawały nowe zakłady krawieckie, piekarnicze, szewskie, kuśnierskie, sukiennicze, metalowe itp.

 

Przybywało ludności, osadników żydowskich i innych narodowości – tu się rodziły i umierały kolejne pokolenia – w związku z tym zmarli byli tu chowani na cmentarzach.

         

Bogaci spoczywali w kryptach kościelnych, biedniejsi na placu przykościelnym. Wkrótce z braku miejsc zakazano grzebania na cmentarzach przykościelnych.

 

W Opatowie w 1804 roku, powstał pierwszy cmentarz grzebalny ulokowany poza miastem, na gruntach zakupionych przez radę miasta od wikariuszy kolegiaty opatowskiej.  W Opatowie nie jest to jedyny cmentarz - w tej fotorelacji pokażę cmentarz wojenny, cmentarz żołnierzy radzieckich,  pozostałości cmentarzy: żydowskiego, cholerycznego, grecko-ormiańskiego, oraz samotne mogiły rozrzucone na terenie miasta. Dla orientacji załączam  plan który ułatwi lokalizację.  

      

Kiedyś w najstarszej części cmentarza znajdowało się dużo nagrobków wykonanych z kamienia, pięknie zdobionych, należących do bogatszych mieszczan. Przetrwały okresy wojen i zostały zniszczone po zakończeniu II wojny światowej przez samych mieszkańców Opatowa – tych co chcieli przez własny snobizm mieć nagrobki w najstarszej części cmentarza. Do dnia dzisiejszego możemy podziwiać sztukę dawnych mistrzów kamieniarskich jedynie na nielicznych pozostałych - oto kilka z nich.

               

      

W roku 1872 cmentarz został znacznie rozbudowany w kierunku południowym – ta część cmentarza zaznaczona na planie linią przerywaną koloru niebieskiego. W tym samym roku obie części cmentarza zostały ogrodzone kamiennym murem, który w większości zachował się do dnia dzisiejszego.

 

Idąc od bramy cmentarnej, alejką na wprost widać po lewej stronie starą kapliczkę. Jest to prywatna grobowa kaplica z końca XIX wieku Praksedy z Rogozińskich i Jana Zdzienickiego - na planie zaznaczona literą "A".

W roku 1989 została przekazana przez  spokrewnionego z tą rodziną Adama Ornatkiewicza pod opiekę parafii kościoła św. Marcina w Opatowie.

           

Kaplica jest zbudowana na planie prostokąta o wymiarach 4,80m na 5,35m wysoka około 8-9 metrów, murowana, otynkowana. Do środka prowadzą metalowe drzwi obramowane kamiennym portalem.

    

Wnętrze kaplicy pokryte zniszczoną polichromią w pastelowych kolorach. W roku 1990 członkowie Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Opatowskiej za zgodą proboszcza Kolegiaty weszli do środka i wykonali dokładną inwentaryzację zarówno kaplicy jak i krypty pod nią. Wnioski przekazano do do władz kościelnych i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Na razie kaplica stoi zamknięta, a na murach przybywa pamiątkowych tablic nie związanych z rodziną właścicieli.

 

Gdy skręcimy w lewo w alejkę za kaplicą cmentarną, dojdziemy do mogiły poświęconej poległym za Ojczyznę w 1863 roku - na planie oznaczona literą "B".  Mogiła z dużym krzyżem znajdująca się po prawej stronie alejki. Zdjęcie dolne - w oddali opatowska kolegiata.

      

Najnowsza część cmentarza to teren który dołączono ok. 1933 roku - zaznaczona linią przerywaną koloru zielonego. W tej części cmentarza od strony południowej jest wydziela kwatera tzw. cmentarza rosyjskiego – na planie oznaczona nr 2 i linią przerywaną koloru czerwonego.

Powstał w 1953 roku, a większość zwłok była ekshumowana z różnych mogił zbiorowych z terenu powiatu.  

 

 

Kwatera otoczona jest małym murkiem z 32 kwaterami w których spoczywa ponad 2000 żołnierzy radzieckich – jedynie 33 ma ustalone nazwiska. Pośrodku stoi monument z napisem "Tu spoczywają Żołnierze Armii Czerwonej polegli w 1944-1945 w walkach na ziemi opatowskiej - cześć ich pamięci." Opisana w fotorelacji całość cmentarza parafialnego wraz z kwaterą  żołnierzy radzieckich została wpisana w 1988 r. do rejestru zabytków. 

 

Ziemia opatowska była terenem  wielu walk, tu 21 lutego 1864 roku rozegrała się jedna z większych bitew powstania styczniowego, zakończona porażką powstańców. W  najstarszej części cmentarza znajdziemy wiele grobów uczestników powstania styczniowego 1863 roku. Poniżej piękny nagrobek z kamiennym krzyżem uczestnika powstania styczniowego - Ludwika Bukowieckiego - na moim planie cmentarza oznaczony literą "C". Po wejściu bramą główną należy skręcić w skośną alejką prowadzącą na prawo.

 

                     

 

Idąc od bramy wejściowej alejką w lewo, po przejściu ok. 80 mb należy skręcić w lewo w kierunku muru - odnajdziemy tu ciekawy nagrobek również związany z powstaniem styczniowym. Tym razem jest to nagrobek mjr. Ili Filipowicza Klewcowa oficera armii rosyjskiej z jekaterynosławskiego pułku dragonów zabitego przez powstańców polskich z oddziału płk. Dionizego Czachowskiego w zwycięskim dla Polaków boju pod Jeziorskiem 23 kwietnia / 5 maja 1863 r. - na planie zaznaczony literą "D".

 

 

 

Od strony południowej w pewnej odległości za cmentarzem parafialnym powstał po roku 1831 tzw. cmentarz choleryczny - na moim planie oznaczony nr 3 i 3a.

Nawroty epidemii powtarzały się jeszcze w latach 1837, 1850, 1857 i 1872. Po ostatniej epidemii pierwotny cmentarz choleryczny nie mieścił zmarłych więc rozszerzono go aż do murów cmentarza miejskiego – na planie oznaczony numerem 3a i  linią przerywaną koloru czarnego.

       

 

Do cmentarza cholerycznego prowadzi wyłom w południowym murze, a obie części z nielicznymi nagrobkami są bardzo zaniedbane - co widać na górnych zdjęciach.  Odwiedzający cmentarz parafialny urządzili sobie za murem wysypisko śmieci cmentarnych. 

Przy ul. Cmentarnej, bezpośrednio przed bramą wejściową na cmentarz grzebalny znajduje się cmentarz wojenny - na planie oznaczony nr 4 i linią przerywaną koloru bordowego.

       

Czasami zwany cmentarzem legionowym, gdyż pierwszymi pochowanymi byli legioniści Józefa Piłsudskiego którzy zmarli z odniesionych ran po bitwie pod Konarami w 1915 roku. Cmentarz wojenny przy cmentarzu parafialnym w nazewnictwie urzędowym tamtych czasów był nazywany jako Opatów I.

       

Cmentarz wojenny przy cmentarzu parafialnym przypuszczalnie został założony w drugiej połowie 1916 roku lub na początku 1917 roku, co nie wyklucza, że już wcześniej mogli być tu chowani polegli żołnierze.

      

Do dzisiaj zachował się kształt pierwotnego cmentarza w kształcie prostokąta o wymiarach 25 na 50 metrów. Znajdują się na nim zbiorowe mogiły z krzyżami maltańskimi, oraz po środku jedna mogiła z dużym krzyżem w której prawdopodobnie spoczywa oficer brygady - kapitan Franciszek Pększyc-Grudziński poległy pod Żernikami 3 czerwca 1915.

 Po śmierci był pochowany na cmentarzu parafialnym w Baćkowicach, a roku  1918 władze austriackie przeniosły szczątki na obecny cmentarz wojenny. 

  

W mogiłach zbiorowych cmentarza wojennego w Opatowie leżą przeważnie szczątki bezimiennych żołnierzy tu chowanych i przeniesionych z innych likwidowanych okolicznych cmentarzy.  Wg ostatnich badań pochowani są tu Legioniści I Brygady Józefa Piłsudskiego, żołnierze z czasów wojny z bolszewikami w 1920 roku, żołnierze Wojska Polskiego oraz ofiary terroru hitlerowskiego z lat 1939-1945 oraz Niemcy, Rosjanie, Austriacy, Kozacy. Dokładna liczba tu spoczywających jest nieznana. Wg danych z 1931 roku na cmentarzu było pochowanych 801 osób, zaś gdy doliczyć poległych przeniesionych z innych cmentarzy jest to 921 osób.

 

Pokazane powyżej cmentarze tj. cmentarz parafialny, choleryczny, wojenny, żołnierzy rosyjskich nie są jedynymi miejscami gdzie chowano w Opatowie. Kiedyś istniały jeszcze dwa duże cmentarze po których właściwie nic nie pozostało. Oto kilka słów o nich.

        

Ok. 100 metrów od nagrobka, przed budynkiem szkolnym stoi pomnik upamiętniający  nauczycieli ziemi opatowskiej pomordowanych w czasie II wojny światowej  ustawiony w roku 1965.

 

Drugim ogromnym cmentarzem obecnie nie istniejącym jest teren po dawnym cmentarzu żydowskim - na mapce oznaczony nr 6.   Teren znajduje się pomiędzy ulicami Mikołaja Kopernika, Partyzantów i Krzysztofa Szydłowieckiego - obecnie park miejski.  Wejście z symboliczną bramą prowadząca na dawny cmentarz znajduje się przy ulicy Kopernika.

W roku 1514 Kanclerz Wielki Koronny Krzysztof Szydłowiecki stał się właścicielem Opatowa i 17-tu okolicznych wsi.

 

W tym okresie miasto zasilone pieniędzmi magnata zaczęło się prężnie rozwijać - odremontowano kolegiatę, zaczęto budować mury obronne, a dzięki zezwoleniu Szydłowieckiego do Opatowa zaczęli napływać i osiedlać się osadnicy żydowscy. Otwierali nowe sklepy i warsztaty rzemieślnicze.

 

Z biegiem lat, duży napływ Żydów wymusił wybudowanie synagogi, łaźni rytualnej tzw. mykwy oraz założenie cmentarza żydowskiego tzw. kierkuta.

 

Przy cmentarzu, od strony dzisiejszej ulicy Partyzantów (dawna Stadionowa) był dom pogrzebowy do którego przynoszono na noszach ciało zmarłego i wkładano do drewnianej trumny zanoszonej następnie na cmentarz.

 

W pierwszą rocznicę śmierci, bogatsi członkowie rodziny zmarłego ustawiali w miejscu pochówku pionową płytę tzw. macewę z epitafium w języku hebrajskim.

 

Cmentarz żydowski w Opatowie zajmował obszar ponad 3 hektary i był ogrodzony kamiennym murem. Wielkość była adekwatna do ilości zamieszkałych żydów np. w okresie międzywojennym w Opatowie mieszkało około 5000  narodowości żydowskiej tj. tyle samo co narodowości polskiej.

        

W latach 1939-1940 władze niemieckie zorganizowały w Opatowie getto do którego deportowano również żydów z innych miast i wsi - wtedy liczba ludności pochodzenia żydowskiego wzrosła do 7000.

       

W dniu 20 października 1942 roku Niemcy rozpoczęli likwidację getta wywożąc prawie wszystkich do obozu zagłady w Treblince gdzie wszyscy zostali zamordowani. W roku 1961 władze Opatowa poczyniły starania na zamianę cmentarza żydowskiego na park miejski i po uzyskaniu zezwolenia z Warszawy w roku 1962 rozpoczęto procedurę likwidacji. W północnej części dzisiejszego parku, wchodząc przez symboliczną bramę od ul. Mikołaja Kopernika i idąc alejką na wprost do końca dochodzimy do małego lapidarium z resztkami macew - jedyny symboliczny ślad dawnego cmentarza żydowskiego.

      

      

Poza tymi dużymi cmentarzami które były lub są w Opatowie jest kilka małych miejsc grzebalnych między innymi na terenie zespołu klasztornego Benedyktynów, na terenie szpitala przy ul. Szpitalnej oraz miejsce przypuszczalnego pochowania majora Ludwika Zwierzdowskiego przy ul. Adama Mickiewicza. Dla lepszej orientacji zaznaczyłem te miejsca na osobnej mapce którą załączam poniżej.

Wcześniej pokazałem park "Greki" będący dawnym cmentarzem prawosławnym. Będąc tam łatwo dojść do rogu ulic 1-go Maja (dawny trakt Ożarowski) i Adama Mickiewicza (dawnej Monopolowej) gdzie stoi obelisk majora Ludwika Zwierzdowskiego pseudonim "Topór" - na mapkach zaznaczony nr 7.

W dniu 21 lutego 1864 roku, jako major brał udział w bitwie pod Opatowem gdzie został ranny. Podczas wycofywania się został ujęty przez patrol kozaków i w dniu 23 lutego 1864 rok skazany i stracony.

 

               

Został pochowany na skrzyżowaniu dróg dawnej Monopolowej i traktu Ożarowskiego, a dzisiejszej ul. 1-go Maja i Adama Mickiewicza. Nie ma pewności czy w tym miejscu znajduje się ciało, gdyż prawdopodobnie zostało przeniesione przez przyjaciół na cmentarz – mimo starań nie odnaleziono grobu.

Natomiast na terenie zespołu klasztornego Bernardynów znajduje się mogiła zbiorowa 6 powstańców zmarłych z ran po bitwie opatowskiej stoczonej 21 lutego 1864 r. zakończonej klęską żołnierzy i załamaniem powstania w Sandomierskiem - na moich planach oznaczona nr 8.

  

Pochowano tu rannych oficerów: kpt. Alfonsa, por. Marksema, por. Górskiego, ppor. Karola Krynickiego, por. Bogumiła Lauszkę – Lauszkica, por. Ludwika Starszyńskiego.

 

Podczas bitwy Opatowskiej w klasztorze o.o Bernardynów działał szpital opatrujących rannych powstańców. Zachowały się nazwiska zmarłych sześciu powstańców pochowanych na placu przykościelnym. Pierwotnie stał w tym miejscu drewniany krzyż, wymieniony w 1984 roku na żelazny. Obecny kształt mogiły powstał w 2006 roku.

 

W Opatowie znajduje się jeszcze jedna zbiorowa mogiła żołnierzy powstania styczniowego kryjąca szczątki sześciu powstańców z sandomierskiego  szwadronu żandarmerii narodowej Wilhelma Grossmana straconych w Opatowie 30 kwietnia 1864roku - na moich planach oznaczona nr 9.

 

  

Obecnie tablica z nazwiskami powstańców znajdująca się u podstawy mogiły jest mało czytelna. Straceni to bardzo młodzi ludzie: A.Bielecki - 20 lat; J.Grdeń - 20 lat; St.Jagiełło - 20 lat; A.Warzycki - 20 lat;  J.Wąsikiewicz - 18 lat; L.Wyszomirski -26 lat.

 

Odnośnik do części Opatów I - spacer ulicami: >Opatów cz. I - spacer uliczkami (Klasztor Benedyktynów, Brama Warszawska, Kolegiata, Rynek) 

 

Odnośnik do części Opatów III - kolegiata św. Marcina:   >Opatów cz III - Kolegiata św. Marcina. 

 

 

Powrót do strony głównej:   STRONA GŁÓWNA 

 

 

Przy opracowaniu części I, II i III korzystałem:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Opat%C3%B3w

http://www.krajoznawcy.info.pl/opatow-stare-miasto-46967

http://www.opatow.eobip.pl/bip_opatow/index.jsp?place=Menu02&news_cat_id=67&layout=1&page=0

http://gadkowski.pl/publikacja/historia-kapliczki-sw-jana-w-opatowie/

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kolegiata_%C5%9Bw._Marcina_w_Opatowie

http://www.kolegiataopatow.sandomierz.opoka.org.pl/

http://www.opatow.pl/index.php/uniwersytet-trzeciego-wieku/biblioteka/teksty.html

http://www.kolegiataopatow.sandomierz.opoka.org.pl/architektura.htm

http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=n16

http://dzieje.pl/aktualnosci/w-opatowie-upamietniono-zbigniewa-kabate-ps-bobo

http://www.jpilsudski.org/artykuly-ii-rzeczpospolita-dwudziestolecie-miedzywojnie/regionalia/item/1608-cmentarze-i-mogi%C5%82y-i-wojny-%C5%9Bwiatowej-na-terenie-opatowa

http://www.opatow.eobip.pl/bip_opatow/index.jsp?place=Menu02&news_cat_id=67&layout=1&page=0

http://www.opatow.eobip.pl/bip_opatow/index.jsp?place=Menu02&news_cat_id=67&layout=1&page=0

http://kultura.wiara.pl/doc/2233947.Gdzie-szlachta-szable-ostrzyla

http://podroze.gazeta.pl/podroze/1,114158,6056100,Malych_miasteczek_czar__Opatow.html

http://www.opatow.bernardyni.pl/historia.html

http://www.dr-architektura.pl/romanska-kolegiata-w-opatowie.html

http://www.jpilsudski.org/artykuly-ii-rzeczpospolita-dwudziestolecie-miedzywojnie/regionalia/item/1608-cmentarze-i-mogi%C5%82y-i-wojny-%C5%9Bwiatowej-na-terenie-opatowa